Tajemnicze miejsce, brama do nieznanego, hermetycznego świata – świata, który znamy z opowieści i wspomnień pracowników, z nielicznych zdjęć i podobnych przedstawień. Tym właśnie dla wielu bywa kopalnia. Mimo że współcześnie część kopalń jest dostosowana do celów turystycznych, odwiedzając je, nie będziemy mieli do czynienia z wiarygodnym odwzorowaniem oryginalnych warunków, jakie dawniej w nich panowały.

Tworząc niniejszą wystawę, postanowiliśmy przybliżyć Państwu poprzednie wcielenie miejsca, w którym przebywamy na co dzień. Pragniemy pokazać dawną kopalnię Katowice, w której budynkach obecnie znajduje się siedziba Muzeum Śląskiego. Do tego celu wybraliśmy fotografie z naszej kolekcji, wykonane w różnych okresach historycznych przez różnych autorów i pokazujące kopalnię w różnych kontekstach. Chcielibyśmy zobrazować Państwu przemianę, jaka dokonała się w tym miejscu na przełomie dziesięcioleci i jaka dokonuje się nadal. Fotografia jako narzędzie dokumentacji i kreacji idealnie nadaje się do zilustrowania tej transformacji.

Gdy spaceruje się po terenie Muzeum Śląskiego, trudno wyobrazić sobie, jak dawniej wyglądało to miejsce. Ferwor pracy, zjeżdżano pod ziemię, jednak nie po to, by podziwiać wystawy, ale po to, by w pocie czoła wydobywać grudy czarnego złota. Nie widzimy współcześnie wszystkich budynków kopalnianych, które dawniej mieściły się na mapie zakładu, nie widzimy fedrujących górników, nie możemy dotknąć wydobytego urobku. Chcemy Państwa przenieść w symboliczną podróż do tamtego czasu za pomocą opowieści świadków – historii obrazowych zapisanych przy pomocy światła na zdjęciach.

W jaki sposób kopalnia stawała się tematem fotografii? Jak w tym niedostępnym miejscu mógł się znaleźć fotograf? Jednymi z najstarszych wizerunków przedstawiających ówczesną kopalnię Ferdynand w Bogucicach (dawniej Ferdinand Grube, później kopalnia Katowice) są pochodzące z okresu międzywojennego ujęcia wykonane przez zawodowe atelier fotograficzne. W naszych zbiorach posiadamy kadr ukazujący panoramę budynków kopalnianych autorstwa Zakładu Foto Berndt z Katowic oraz podziemne zdjęcie budowy tunelu wydobywczego pochodzące z teki „Czarne diamenty. Zdjęcia artystyczne kopalń górnośląskich wraz z opisem” Maxa Steckela – fotografa niemieckiego pochodzenia. Zdjęcia takie najczęściej wykonywano do celów reklamowych na zlecenie właścicieli zakładów przemysłowych. Szczególnie ciekawe są kadry Steckela wykonane pod ziemią. Praca fotograficzna wielkoformatowym aparatem w ciemnych korytarzach kopalni wymagała umiejętności, sprytu i odwagi – wykonywał on ujęcia na szklanych kliszach, doświetlając scenerię specjalnymi lampami magnezjowymi własnej konstrukcji, które wytwarzały silny błysk w momencie nagłego spalania proszku chemicznego. Praca ryzykowna, jednak efekt niesamowity, na ujęciach są widoczne wszystkie szczegóły i detale podziemnego świata.

Kolejny zbiór interesujących fotografii kopalni Katowice stanowią ujęcia dokumentalne i reporterskie, rejestrowane między innymi na zlecenie prasy. Przykładem będą tutaj prezentowane na wystawie fotografie autorstwa Stanisława Gadomskiego wykonane w większości w latach 60. XX wieku, a także ujęcia z lat 90. autorstwa Stanisława Jakubowskiego. Gadomski zaczynał pracę w wydawnictwach prasowych jako grafik, później fotoreporter (w „Trybunie Robotniczej” i „Panoramie”). Jego zdjęcia ukazujące kopalnię Katowice nie tylko dają możliwość zapoznania się z architekturą i topografią obiektu, ale również zbliżają nas do pracujących tam ludzi (górników, pracowników dyspozytorni, ratowników). Natomiast ujęcia Jakubowskiego – fotoreportera Centralnej Agencji Fotograficznej, wielokrotnie docenianego i honorowanego (między innymi prestiżową nagrodą w konkursie „World Press Photo” w Hadze z 1970 roku – jako pierwszego Polaka w historii konkursu) – są melancholijne i pokazują życie uchodzące z unieruchomionej kopalni.

Trzeci rodzaj zdjęć, które będą mogli Państwo zobaczyć w ramach wystawy, to artystyczne ujęcia duetu znakomitych twórców, członków Związku Polskich Artystów Fotografików – Haliny Holas-Idziakowej oraz Leonarda Idziaka. Ich unikatowe podejście do fotografii dokumentalnej umożliwiło wzbogacenie ekspozycji o kadry estetyczne, wysmakowane kompozycyjnie, pokazujące kopalnię jako miejsce dostojne, pełne gracji, a także ujęcia oddające hołd pracującym w zakładzie ludziom.

Zobrazowanie przemiany kopalni w miejsce kultury nie byłoby również możliwe bez pokazania czasu najnowszego, w którym budynki o charakterze przemysłowym zostały przystosowane do celów muzealniczych. Ten stosunkowo mały krok w przeszłość możemy zrobić dzięki ujęciom wykonanym przez fotografów z Pracowni Reprodukcji Cyfrowej i Mechanicznej Muzeum Śląskiego.

Zachęcamy do uważnego oglądania zastygłych w emulsji światłoczułej wizerunków dawnej kopalni Katowice, do wczytywania się w opowieść o niej oraz porównywania jej historycznych widoków ze współczesną topografią przestrzeni Muzeum Śląskiego. Niech ta symboliczna podróż w czasie pozwoli lepiej zrozumieć przemiany zachodzące na co dzień na Górnym Śląsku.

Kamil Myszkowski

Dział Dokumentacji Mechanicznej

Autorzy fotografii na wystawie: Foto Berndt Katowice, Stanisław Gadomski, Halina Holas-Idziakowa, Leonard Idziak, Stanisław Jakubowski, Jacek Mężyk, Max Steckel

• 15.10.2021 – 5.12.2021

Kuratorzy: Agata Picheń-Kowalska, Kamil Myszkowski

Muzeum Śląskie w Katowicach, ul. T. Dobrowolskiego 1 / teren zewnętrzny

*obrazek wyróżniający:  fot. Halina Holas-Idziakowa, Leonard Idziak

Projekt dofinansowany z Programu „Kultura” Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego na lata 2014-2021 w ramach zadania pod nazwą „Przebudowa i adaptacja zabytkowego budynku dawnej łaźni Gwarek na magazyn studyjny Muzeum Śląskiego w Katowicach”.

Wspólnie działamy na rzecz Europy zielonej, konkurencyjnej i sprzyjającej integracji społecznej