Wystawa opiera się na najważniejszej w polskiej literaturze przedmiotu pozycji autorstwa Aleksandra Jackowskiego „Sztuka zwana naiwną”. Publikacja ta, mimo 25 lat od jej wydania, wciąż jest aktualna i najobszerniej wyjaśnia specyfikę i różnorodność opisywanego zjawiska.

Wystawa pokazuje wpływ myśli autora na polskie kolekcje muzealne, a przede wszystkim na tworzenie kolekcji plastyki nieprofesjonalnej w Muzeum Śląskim. Poza pracami twórców, o których pisał Jackowski, pokazane są również prace autorów współczesnych, którzy podobnie jak ich poprzednicy oryginalnością i siłą przekazu swoich prac wyróżniają się na tle całego środowiska twórców nieprofesjonalnych. Aleksander Jackowski zamierzał poświęcić im następną pozycję „Sztuka zwana art brut”. Niestety, książka ta się nie ukazała.

Wystawa jest również wspomnieniem o wybitnym polskim badaczu sztuki, socjologu, kuratorze oraz redaktorze naczelnym „Kontekstów. Polskiej Sztuki Ludowej” w stulecie jego urodzin.

Kurator: Sonia Wilk

Aleksander Jackowski (1920–2017) to najwybitniejszy polski znawca różnorodnych aspektów plastyki nieprofesjonalnej. Doskonale znał stan badań nad tą problematyką w Europie i na świecie. Był współtwórcą Państwowego Instytutu Sztuki, gdzie kierował Pracownią Sztuki Nieprofesjonalnej. Ponadto w latach 1952–1998 był redaktorem naczelnym kwartalnika „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa”, gdzie publikował artykuły własne oraz innych autorów poruszających omawianą tematykę. Był też wykładowcą w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego oraz kuratorem wielu wystaw, między innymi ekspozycji w warszawskiej Zachęcie pt. „Inni. Od Nikifora do Głowackiej” oraz cyklu wystaw pokonkursowych „Talent – Pasja – Intuicja”.

Jackowski to znawca i wizjoner, człowiek o ogromnej wiedzy, ale także intuicji. Jego publikacja „Sztuka zwana naiwną” jest najważniejszą pozycją w polskiej literaturze przedmiotu, ale nie wyczerpała wszystkich aspektów twórczości samorodnej i intuicyjnej. Mimo opisania całego spektrum różnorodnych twórców Aleksander Jackowski czuł potrzebę rozwinięcia tematu i zamierzał napisać kolejną pozycję – „Sztuka zwana art brut”. Niestety książka ta nigdy się nie ukazała, ale być może nadszedł już czas, aby luka ta została uzupełniona przez kolejnych badaczy.

Źródłem inspiracji dla wystawy są artykuły Jackowskiego oraz jego wypowiedzi na temat plastyki nieprofesjonalnej, a przede wszystkim album „Sztuka zwana naiwną”, będący prezentacją najwybitniejszych polskich twórców nurtu outsider art od dwudziestolecia międzywojennego do lat dziewięćdziesiątych XX wieku – publikacja, która mimo 25 lat od pierwszego (i niestety jedynego) wydania wciąż jest aktualna i najobszerniej wyjaśnia specyfikę i różnorodność zjawiska. Wystawa pokazuje także wpływ myśli Jackowskiego na tworzenie polskich kolekcji muzealnych sztuki naiwnej, amatorskiej, art brut i outsider art, a przede wszystkim na tworzenie kolekcji plastyki nieprofesjonalnej w Muzeum Śląskim. Poza pracami autorów, o których pisał Jackowski, pokazane są prace twórców współczesnych, którzy podobnie jak ich poprzednicy oryginalnością i siłą przekazu wyróżniają się na tle całego środowiska. Ta kontynuacja jest jednocześnie aneksem potwierdzającym uniwersalizm tez zawartych w publikacjach i artykułach.

Ekspozycja podzielona jest na kilka sekwencji ukazujących charakterystyczne dla plastyki nieprofesjonalnej dyferencje. Biegunowo różna jest ekspresja twórcza, artyści posługują się rozmaitymi środkami wyrazu, różnorodna jest także tematyka. To wszystko potwierdza tezę Jackowskiego o braku możliwości ujednolicenia kryteriów odnoszących się do całego zjawiska. Chcąc je badać, trzeba zajmować się komplementarnie dziełem, procesem twórczym i samym twórcą, poświęcać każdemu z tych aspektów taką samą uwagę.

Na wystawie ukazane są zatem prace artystów, których możemy nazwać klasykami, gdyż ich nazwiska pojawiają się w większości publikacji poświęconych sztuce naiwnej i art brut, takich jak chociażby Nikifor, Teofil Ociepka, Stanisław Zagajewski czy Erwin Sówka. Ale prezentowane są również obrazy malarzy zaangażowanych społecznie, krytykujących, rejestrujących bądź komentujących życie polityczne, takich jak Bronisław Krawczuk, Stanisław Żywolewski, a ostatnio Damian Stachowski. Zupełnie inne są gobeliny Mariana Henela, rysunki Krzysztofa Białka, rzeźby Edwarda Sutora czy obrazy Władysława Grygnego – introwertycznie skupionych na sobie prowokatorów, często przesadnie manifestujących swoje aberracje. Jakże różnie od nich funkcję sztuki rozumieją udręczeni wizjonerzy, tacy jak Maria Wnęk, Edmund Monsiel czy w końcu Andrzej Gruszka i Adam Dębiński – dla nich sztuka stała się językiem uniwersalnym, dającym możliwość zwielokrotnienia siły przekazu. I w końcu stajemy przed pracami artystów nazwanych estetykami, dla których treść dzieła jest równie istotna jak wartości artystyczne – możemy podziwiać subtelne linoryty Jana Nowaka i Bronisława Surowiaka, minimalistyczne prace Jana Lady czy w końcu urocze, pełne prostoty i wyczucia formy rysunki Justyny Matysiak.

Sonia Wilk

Sztuka zwana naiwną i co dalej…

Recepcja myśli Aleksandra Jackowskiego w kolekcji Muzeum Śląskiego

18.01.2020 – 23.08.2020

Muzeum Śląskie w Katowicach, ul. T. Dobrowolskiego 1 / Galeria plastyki nieprofesjonalnej

Wystawa przeznaczona dla osób powyżej 16 roku życia. Osoby młodsze powinny przebywać na jej terenie pod opieką i za zgodą pełnoletnich opiekunów.

Wernisaż: 17.01.2020 / piątek / godz. 18.00 / przestrzeń Galerii plastyki nieprofesjonalnej

Wernisaż będzie tłumaczony na polski język migowy. Będą dostępni także asystenci-audiodeskryptorzy, którzy będą oprowadzać po wystawie osoby niewidome.