20 marca 2021 mija setna rocznica plebiscytu na Górnym Śląsku, który miał rozstrzygnąć o podziale tego obszaru między Niemcy a Polskę.

Plebiscyt był wynikiem decyzji podjętych na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku. Zgodnie z jej postanowieniami obszarem plebiscytowym zarządzała Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa z siedzibą w Opolu. Komisja, powołana przez Radę Najwyższą mocarstw zachodnich, dysponowała własnymi siłami zbrojnymi. Składała się z przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch, a przewodził jej Francuz generał Henri Le Rond. Od lutego 1920 roku swoje organy plebiscytowe zaczęły tworzyć Polska i Niemcy. Polski Komisariat Plebiscytowy funkcjonował w hotelu Lomnitz w Bytomiu, na jego czele stał Wojciech Korfanty. Niemiecki Komisariat Plebiscytowy (Plebiszitkommissariat für Deutschland) miał siedzibę w hotelu Centralnym w Katowicach. Kierował nim dr Kurt Urbanek, burmistrz Rozbarku.

Przygotowania do plebiscytu przebiegały w napiętej atmosferze. Po obu stronach zabezpieczały go organizacje paramilitarne. Po polskiej – Polska Organizacja Wojskowa, a następnie Centrala Wychowania Fizycznego i Dowództwo Obrony Plebiscytu. Po niemieckiej – Organizacja Bojowa Górnego Śląska (Kampforganisation Oberschlesien).

Plebiscyt na Górnym Śląsku odbył się 20 marca 1921 roku. Mogły w nim wziąć udział osoby, które ukończyły 20 lat i mieszkały lub urodziły się na obszarze plebiscytowym. Region liczył około 10,8 tys. km² i obejmował powiaty bytomski, katowicki, gliwicki, strzelecki, opolski, lubliniecki, kozielski, rybnicki, pszczyński, tarnogórski, kluczborski, głubczycki i część powiatu prudnickiego. Łącznie były tam 1573 gminy (1135 gmin wiejskich oraz 403 obszary dworskie). Głosowało około 1,19 mln osób, co stanowiło 97,5% uprawnionych. Z tej liczby 193 tys. głosujących (19,3%) stanowili tzw. imigranci (osoby urodzone na Górnym Śląsku, ale tam niemieszkające), dopuszczeni do głosowania w wyniku zabiegów strony polskiej podczas negocjacji traktatu wersalskiego.

Wyniki plebiscytu okazały się niekorzystne dla strony polskiej. Za Polską głosowało 479 tys. osób (40,4%), za Niemcami – 707 tys. (59,6%). Niemcy zwyciężyli zwłaszcza w powiatach miejskich, a Polacy w gminach wiejskich. Znaczący wpływ na ten wynik miały skuteczniejsza niemiecka akcja propagandowa, terror administracji i bojówek niemieckich oraz włączenie do obszaru plebiscytowego powiatów głubczyckiego, prudnickiego i kluczborskiego, o które Polska nie zabiegała. Bez głosów z tych powiatów za Polską oddano 51,6% głosów, a za Niemcami 48,4%. Na wynikach plebiscytu zaważyły w znacznym stopniu głosy emigrantów, którzy w większości opowiedzieli się za Niemcami. Tylko 10 tys. z nich opowiedziało się za Polską.

Wyniki plebiscytu odczytane zostały w wersji globalnej, co było sprzeczne z postanowieniami aneksu do art. 88 traktatu wersalskiego, mówiącego, że wynik głosowania będzie zależał od większości głosów w każdej gminie. Fakt ten w połączeniu z niekorzystnym dla strony polskiej planem podziału Górnego Śląska (forsowanym przez Wielką Brytanię i Włochy) stał się przyczyną wybuchu III powstania śląskiego.

Ostateczny podział Górnego Śląska został dokonany przez Radę Ambasadorów 20 października 1921 roku.

Bartosz Wesołowski