Jerzy Skarżyński to artysta, którego twórczość daleko wykraczała poza ramy jednej tylko dziedziny sztuki. W dzieciństwie rysunki Skarżyńskiego towarzyszyły nam na kartach Bajek Krasickiego i Ezopa, wraz z postaciami z jego ilustracji przeżywaliśmy przygody spod znaku płaszcza i szpady. Dzięki jego talentowi wielbiciele Melpomeny mogli podziwiać wspaniałe scenografie na deskach teatrów całej Polski, a miłośnicy X Muzy zachwycać się niezapomnianymi ekranizacjami Lalki czy Rękopisu znalezionego w Saragossie.
Zarówno jedni, jak i drudzy, nie raz mieli zapewne okazję oglądać jego rysunki i grafiki, towarzyszące opowiadaniom, artykułom czy recenzjom zamieszczanym np. w „Przekroju”. Czytelnicy kryminałów zetknęli się z jego ilustracjami w powieściach Joe Alexa, a wielbiciele fantastyki naukowej – w książkach P. K. Dick’a i Strugackich. Bywalcom Piwnicy pod Baranami znane są doskonale afisze autorstwa Skarżyńskiego, uczestnikom Jazz Jamboree – plakaty promujące imprezę od 1958 r. Także znawcy komiksu na całym świecie niezwykle sobie cenią prace, które wyszły spod jego ręki, m.in. doskonale znanego polskim odbiorcom Janosika.
Rok 1948 to początek działalności Jerzego Skarżyńskiego jako scenografa teatralnego w krakowskim Teatrze Lalki i Aktora „Groteska”. W 1958 r., za namową Władysława Krzemińskiego, artysta odszedł z Groteski i wraz z żoną Lidią Minticz podjął wieloletnią współpracę ze Starym Teatrem w Krakowie. Zaprojektowane przez Lidię i Jerzego Skarżyńskich dekoracje i kostiumy powstawały do najwybitniejszych przedstawień czołowych polskich reżyserów, takich jak Konrad Swinarski, Zygmunt Hübner, Roman Polański, Andrzej Wajda oraz Jerzy Jarocki. Skarżyńscy tworzyli scenografie nie tylko dla teatrów krakowskich – ich dzieła można było podziwiać na scenach w całej Polsce.
Artyści w swoich pracach teatralnych nawiązywali do zróżnicowanych konwencji plastycznych, których zderzenie w przestrzeni scenicznej dawało efekt przenikania się rzeczywistości realnej i magicznej. Przywoływali w nich zarówno surrealistyczne widzenie świata, jak i tradycje teatru barokowego. Wszystkie zaprojektowane przez nich scenografie podporządkowane były jednej naczelnej zasadzie – nie naśladowały rzeczywistości, ale pełniły funkcję współkreującą. Scenografia miała być zarazem uniwersalna i autonomiczna. W ich pracach szczególną rolę odgrywał kolor, za pomocą którego organizowali przestrzeń, podkreślali rytm dramaturgii przedstawienia, wyodrębniali całe grupy postaci. Dekoracje, inspirowane często malarstwem Jerzego Skarżyńskiego, korespondowały w użytych środkach wyrazu z projektami kostiumów, które kreślone z dużą dozą sarkazmu i ironii, zdradzały wnikliwą obserwację ludzkich przywar i słabości. Niejednokrotnie Skarżyńscy nadawali swoim projektom groteskową formę bądź odwoływali się do pastiszu. Równie ważne w projektowaniu scenografii było światło, które w spektaklu nie ograniczało się jedynie do warstwy znaczeniowej, ale wyznaczało czas i dookreślało przestrzeń. Swoim widzom, których uważali za współtwórców przedstawienia, proponowali grę z konwencją, tekstem dramatu, malarstwem. Według Skarżyńskich fenomen zdarzenia teatralnego nie tkwi w spektaklu, ale w obecności widzów uczestniczących w wydarzeniu jednorazowym i niepowtarzalnym, realizowanym przez żywych aktorów.
W swoich filmowych projektach Jerzy Skarżyński unikał rekonstruowania rzeczywistości, szukając rozwiązań sytuujących się na styku świata realnego i fantazji. W pozornie naturalnych scenografiach pozostawiał sferę niedopowiedzenia, wzbudzał wątpliwości, prowokował pytania. Film był jego wielką pasją. Szczególnie cenił dokonania Bergmana, Felliniego i Buñuela, ale fascynowały go także amerykańskie filmy gangsterskie i włoskie westerny. Szczególne miejsce w jego panteonie gwiazd kina zajmował Hitchcock. Film, jego język, specyfika, odmienność środków wyrazu wymagały od artysty zupełnie odmiennego podejścia do problemu scenografii. Jego pierwszy obraz filmowy to nakręcony w 1959 r. Wspólny pokój reżyserowany przez Wojciecha Hasa. Historia rozgrywająca się w stolicy w 1933 r. opowiadała o losach kilkorga warszawiaków zamieszkujących to samo pomieszczenie. Film powstawał w Krakowie, na Kazimierzu, i wykorzystywał naturalny wdzięk tamtejszych kamieniczek. W kolejnych latach Has i Skarżyński wspólnie nakręcili Rozstanie oraz Złoto. W tym ostatnim – dość nietypowo – wykorzystano plenery odkrywkowej kopalni w Bogatyni. Wspólnie artyści zrealizowali jeszcze sześć filmów, z których do najbardziej znaczących należą niezapomniane ekranizacje Lalki, Sanatorium pod klepsydrą i Rękopisu znalezionego w Saragossie. Warto także wspomnieć o Historii żółtej ciżemki w reżyserii debiutującego Sylwestra Chęcińskiego. W filmie tym inspiracją dla Jerzego Skarżyńskiego było późnogotyckie i wczesnorenesansowe francuskie malarstwo. Elementy krajobrazu, architektura i kostiumy nawiązywały do XV-wiecznych miniatur Fouqueta. Tym razem dekoracje zbudowano w studiu, podkreślając ich sztuczność i umowność. Od fundamentów zostały także skonstruowane dekoracje do Rękopisu znalezionego w Saragossie, które powstały we wrocławskim atelier. W ten sam sposób zaistniały filmowe Powiśle i Nowy Świat w Lalce, zbudowane na miejskim śmietnisku we Wrocławiu, czy też żydowskie miasteczko w Sanatorium pod klepsydrą, wzniesione na krakowskich Skałkach.
Komiksem artysta interesował się już od najmłodszych lat. Kolekcjonował zarówno albumy, jak i opracowania teoretyczne. Zawodowy związek Skarżyńskiego z komiksem zapoczątkowały rysunki do Janosika, do którego tekst napisał Tadeusz Kwiatkowski, późniejszy scenarzysta serialu i filmu pełnometrażowego. Skarżyński współpracował z nim przy Rękopisie znalezionym w Saragossie i Sanatorium pod klepsydrą. Inaczej niż w klasycznym komiksie, gdzie wydarzenia opowiadane są za pomocą następujących po sobie rysunków oddzielonych ramką o zbliżonych proporcjach i formacie, w Janosiku Skarżyński posłużył się zróżnicowanymi formami graficznymi. Stworzył ramki dynamiczne, o nieregularnych kształtach, wypełnione ekspresywnym rysunkiem i jaskrawymi kolorami. Tekst został ograniczony do minimum, a jednostką kompozycyjną był nie pojedynczy kadr, ale cała plansza. Janosik nawiązywał i do rodzimych góralskich drzeworytów, i do poszukiwań popartu i fowistów. Prace nad komiksem postępowały równolegle z serialem, stąd na kartach możemy rozpoznać twarze aktorów, a sytuacje filmowe stanowią odbicie scen stworzonych przez Skarżyńskiego.
Komiks stanowił dla artysty swoisty graficzny scenopis, film na papierze, w którym rysunek przekazuje wystarczającą ilość informacji, zbędne jest zatem dodawanie do niego tekstów czy autorskich komentarzy. Taką formułę przyjął, tworząc P.E. – wyłącznie rysunkową opowieść o rysowniku, jego ożywionej laleczce i ich wspólnej wędrówce przez zniszczony atomowym wybuchem świat. Dzieło to nigdy nie zostało wydane, a część kart z upływem czasu zaginęła. W Polsce znane są jeszcze tylko komiksowe ilustracje Jerzego Skarżyńskiego do prozy Julio Cortázara Fantomas przeciw wielonarodowym wampirom. Inne prace rozproszyły się i zaginęły, głównie ze względu na to, że powstawały na zamówienie zagranicznych wydawnictw, jak miało to miejsce w przypadku komiksu do opowiadań opartych na Rękopisie znalezionym w Saragossie. Warto w tym miejscu wspomnieć, że artysta był również współzałożycielem stowarzyszenia miłośników komiksu Association Internationale des Auteurs des Comics et Cartoons w Lucke.
Od początku lat 50. XX w. Skarżyński tworzył ilustracje. Przez wiele lat współpracował m.in. z „Przekrojem” i „Życiem Literackim”. Ilustrował teksty tak znamienitych pisarzy jak Lem, Hemingway, Malaparte, Moravia. Jego grafiki towarzyszyły dziesiątkom artykułów, reportaży, recenzji. W zamieszczanych rysunkach zwracały uwagę teatralne podejście do tematu, sceniczność ujęć i gestów oraz specyficzna – szczególnie dla „Przekroju” – estetyka retro. Tworzył też ilustracje książkowe: do kryminałów Joe Alexa, poematu Rustawelego, powieści Aleksandra Dumasa, Grahama Greena, J.O. Curwooda, Strugackich, Dicka. Choć są one znane całym pokoleniom czytelników, rzadko bywają kojarzone z nazwiskiem artysty. Podobnie jak rysunki do zbioru baśni indonezyjskich, w których irrealna poetyka jego prac podkreślała odmienność kulturową i estetyczną opowiadań.
Unikatową pozycję w twórczości artysty stanowią rysunki z 1952 r. do zbioru radzieckich wierszy dla dzieci oraz prace wykonane do pierwszego powojennego wydania Bajek Ignacego Krasickiego (1951) – dowcipne, o finezyjnej kresce, dopowiadające to, czego „brakowało” w tekście. Skarżyński podkreślał, że jego ilustracje korespondują z tekstem powieści czy opowiadań według reguł zbliżonych do tych, na których opiera się komiks. Funkcjonują jako przerywnik, podkreślając pewne zdarzenia, a nawet wybiegając poza linearny czas utworu. Są dynamicznym komentarzem, swego rodzaju przewodnikiem po tekście literackim. Realistyczna konwencja książkowych i prasowych ilustracji wynikała u artysty także z ich informacyjnej funkcji. Z tego powodu często pomijał kolor i nieistotne dla przekazu szczegóły. Także doświadczenia filmowe miały wpływ na formułę tworzonych przez Skarżyńskiego ilustracji. Zauważalne są w nich typowe dla tego typu narracji zmiany perspektywy i zbliżenia, a pierwszy plan należy do bohatera opowieści, zamkniętego w przestrzeni ograniczonej na podobieństwo kadru.
Malarstwo było obecne w życiu Jerzego Skarżyńskiego od najmłodszych lat. W latach 40. artysta uczęszczał do utworzonej w miejsce Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie Kunstgewerbeschule (Zawodowej Szkoły Przemysłu Artystycznego). Rysując martwe natury, akty, pejzaże czy abstrakcje, tworzył w różnych konwencjach, naśladował dawne techniki malarskie, a także poznawał innowacyjne nurty plastyczne. Z początku jego prace inspirowane były kubistami, następnie były tworzone pod wpływem abstrakcjonistów i surrealistów, jeszcze później – wychodziły od fotografii. Formy zgeometryzowane uległy złagodzeniu, przekształcając się w miękkie linie, coraz bardziej organiczne i niedookreślone. W plątaninie plam, kresek i obrysów można było dopatrzeć się zarysów postaci, sugestii kształtów i sylwetek. Z czasem do obrazów artysta zaczął wprowadzać kawałki papieru, zamalowując jednocześnie pewne partie malatury ostrymi kolorami farby olejnej lub lakieru. W swoich poszukiwaniach artystycznych zniekształcał powierzchnie malowideł w głąb, tworząc zagłębienia i pęknięcia, jak również naklejając na nie wypukłości. Stopniowo jako uzupełnienie zaczął wprowadzać do obrazów fragmenty fotografii, które miały się stać punktem wyjścia do tworzenia prac na płótnie światłoczułym. Z negatywów zdjęć wykonanych na planie filmowym czy w trakcie prób teatralnych wybierał te nieostre, zniekształcone bądź prześwietlone, aby następnie ich często przypadkowy fragment wykadrować i powiększony utrwalić na płótnie. Dopiero na tak przygotowanym materiale, wykorzystując powstałe zarysy i plamy oraz używając kolorowych tuszów, zaczynał malować. Rzadko wystawiał swoje prace, malował – jak mawiał – dla siebie. Kontakt z odbiorcą zapewniały mu pozostałe dziedziny jego twórczości. Następujące po sobie okresy fascynacji różnymi tendencjami w sztuce nie tylko przejawiały się w obrazach Skarżyńskiego, ale także znajdowały odbicie w tworzonych scenografiach, rysunkach, ilustracjach, grafikach. Nieobojętny był też wpływ tych dyscyplin na malarstwo artysty. Wyjątkowość twórczości Jerzego Skarżyńskiego wynika bowiem nie z wielości działań artystycznych, w których się spełniał, ale z wzajemnych zależności między nimi. Nie funkcjonowały one bowiem odrębnie, lecz splatały się ze sobą, wypływały jedna z drugiej, łączyły się, budując nową wartość.
opracowanie: Sylwia Ryś
Mapy wyobraźni to jedyna tak obszerna publikacja, w której prezentowana jest twórczość Jerzego Skarżyńskiego, wybitnego krakowskiego scenografa, malarza, ilustratora, autora komiksów i plakatów. Książka adresowana jest nie tylko do znawców tematyki z zakresu scenografii czy malarstwa, ale także osób dopiero zaczynających swoją podróż przez świat teatralnych dekoracji, kostiumów filmowych czy ilustracji fantastycznych. W publikacji znalazło się miejsce na reprezentatywny dla artysty materiał ikonograficzny, a także na specjalnie na tę okazję przygotowane artykuły przybliżające poszczególne dziedziny jego działalności.
Funkcję wprowadzenia w temat pełni tekst sumujący i omawiający teoretyczne założenia twórczości Skarżyńskiego, pojawiające się w jego artykułach, pismach teoretycznych oraz wywiadach. Materiał zawarty w książce został podzielony na pięć części odpowiadających pięciu głównym dyscyplinom, jakimi zajmował się artysta: scenografii filmowej i teatralnej, malarstwu, komiksowi oraz ilustracji. W każdej z nich Czytelnicy mają okazję zapoznać się nie tylko z bogato ilustrowanymi artykułami, przybliżającymi specyfikę i charakter danej dziedziny twórczości Skarżyńskiego, ale także z chronologicznym przeglądem najważniejszych prac w jej obrębie, uzupełnionym wykazami wystawień, realizacji i publikacji. W wydawnictwie po raz pierwszy zostały także zobrazowane zagadnienia dotyczące roli erotyki w scenografii i ilustracjach twórcy, nie mniej znacząca jest prezentacja jego komiksów – dziedziny uważanej do niedawna za marginalną. Ponadto książkę uzupełniają wykazy najważniejszych wystaw artysty, nagród i odznaczeń, a także bogata bibliografia tematu.
Pozostałe Aktualności, Wszystkie
Toshihiro Hamano. Beauty of Japan – Tradition and Modernity / nowa wystawa czasowa
Serdecznie zapraszamy na wernisaż wystawy poświęconej twórczości Toshihiro Hamano, który odbędzie się 5 grudnia o 17.30.
Spotkania z archeologią // Historia karpia na polskich stołach. Dlaczego jest tak popularny?
Zapraszamy na kolejne Spotkanie z Archeologią, które odbędzie się 5 grudnia o godz. 18.00. Wykład poprowadzi prof. dr hab. inż. Daniel Makowiecki, Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
THE BORDER / GRANICA – Performans Studia WACHOWICZ/FRET
Serdecznie zapraszamy na performans Studia WACHOWICZ/FRET pt. THE BORDER / GRANICA, który odbędzie się 7 grudnia o 18.00 w audytorium Muzeum Śląskiego.