Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” to organizacja kojarząca się wielu osobom z międzywojenną Polską. Sokolstwo ma jednak wcześniejszy rodowód, sięgający czasów zaborów. Pierwsza sokola organizacja powstała w zaborze austriackim, we Lwowie, w 1867 roku. Jej celem było promowanie gimnastyki. Przyświecał on zarówno poszczególnym organizacjom sokolim, jak i scalonemu po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ruchowi. Było to zgodne z wywodzącą się ze starożytnego Rzymu i przyjętą przez „Sokoła” maksymą „w zdrowym ciele zdrowy duch”. Sokolstwo miało propagować kulturę fizyczną przez zawody, pokazy czy wycieczki. Bardzo ważnym zadaniem było także popularyzowanie postawy obywatelskiej i patriotycznej. Emblematem Towarzystwa był sokół ukazany w locie trzymający w szponach sztangę do ćwiczeń. W ten sposób nawiązywano w subtelny sposób do polskiego godła – orła z rozpostartymi skrzydłami.

Najmniej trudności towarzystwo napotkało na terenie zaboru austriackiego, dlatego też tam ruch miał swój początek. Następnie organizacja została utworzona na terenie Niemiec – drugiego z zaborców. Pierwsze gniazda sokole powstały tam w Inowrocławiu w 1884 roku, natomiast na Górnym Śląsku ich historia zaczęła się w Bytomiu w 1895 roku. W zaborze rosyjskim, gdzie sokolstwo ze strony władz napotykało największe trudności, pierwsze gniazda założono w 1905 roku w Zagłębiu Dąbrowskim, a główna siedziba sokolstwa Kongresówki znajdowała się w Sosnowcu.

Zjednoczenie polskiego ruchu sokolego nastąpiło po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W kwietniu 1919 roku odbył się w Warszawie zjazd, którego celem było scalenie organizacji z trzech zaborów w Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce. W lipcu 1921 roku odbył się pierwszy zlot sokolstwa polskiego, w którym brali udział także przedstawiciele sokolstwa śląskiego.

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” było bardzo popularne na Górnym Śląsku. Organizacja w połowie 1921 roku, a więc w czasie III powstania, liczyła około 13 tys. członków. Ta zbieżność nie jest przypadkowa, ćwiczenia sokole były znakomitą okazją do przygotowywania powstania pod pozorem ćwiczeń gimnastycznych. Wojciech Korfanty, dyktator III powstania śląskiego, brał udział w reaktywowaniu „Sokoła” w Katowicach w 1902 roku i kierował gniazdem do 1903. Józef Dreyza, prezes Dzielnicy Śląskiej w latach 1923–1932, był powstańcem i organizatorem tajnej Straży Obywatelskiej dla Górnego Śląska. Zaangażowanie Towarzystwa w przyłączenie Górnego Śląska do Polski zostało docenione przez polskie władze, które odznaczyły organizację Krzyżem Virtuti Militari.

Śląski „Sokół” miał swoją specyfikę. Przykładem tego jest własny zestaw ćwiczeń z kilofem przygotowanych i prezentowanych przez członków na ogólnopolskich zlotach. Popularność na Śląsku międzywojennej organizacji gimnastycznej została upamiętniona w nazwie jednej z głównych ulic Katowic – Sokolskiej. Działalność „Sokoła” została przerwana przez II wojnę światową. Po wojnie organizacja szybko została zdelegalizowana przez komunistyczne władze, a wzmianki o niej podlegały cenzurze. Dopiero po przełomie 1989 roku Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” zostało reaktywowane, jednak nie jest już tak popularne jak w okresie międzywojennym.

Jan Sasor